Şiirin ahenk unsurlarından birisi de ölçü yani vezindir. Türk şiirinde ise 3 tür ölçü kullanıldığını görmekteyiz. Bunlar;
- Hece ölçüsü,
- Aruz ölçüsü,
- Serbest ölçü.
Şimdi bu ölçü türlerinin ne olduğuna ve şiirde nasıl belirlendiğine göz atalım.
Hece Ölçüsü Nedir?
Hece Ölçüsü: Şiirde bulunan dizelerdeki hece sayılarının eşit olmasına hece ölçüsü denir. Hece ölçüsüne Türk şiirinin milli ölçüsü de denilmektedir. Çünkü en eski devirlerden beridir hece ölçüsü kullanılmaktadır.
Pek çok kalıba sahip olan hece ölçüsü Millî Edebiyat Dönemi’nde ve Cumhuriyet Dönemi’nde farklı şairler tarafından farklı kalıplarda kullanılmıştır. Ancak İslamiyet Etkisindeki Dönem’de hece ölçüsü 7’li, 8’li ve 11’li kalıpları ile halk şiirinde kullanılmıştır.
Girince gönlümün aşk sarayına
Açınca kapıyı, bak dört bir yana
Seyreyle kendini dört bir tarafta
Aşkına boyanıp döndüm ben sana
Yukarıdaki dörtlük 11’li hece ölçüsü kalıbı ile yazılmıştır. Yani dörtlüğün her dizesi 11 heceden oluşmaktadır.
Durak Nedir?
Durak: Hece ölçüsüyle yazılan şiirlerin ölçü kalıpları içindeki durma yerlerine durak denir. Şiire ahenk katmak için bu duraklarda kısa bir süre durulur. Böylece şiir beklenen etkiyi uyandırır. Dizeler duraklara ayrılırken kelimeler bölünmez. Bütün şiirlerin duraklı olması gibi şart da yoktur.
Duraklar ölçüye göre belirlenir ve genellikle şu şekilde duraklara ayrılır:
- 7 heceli şiirlerde: 4+3,
- 8 heceli şiirlerde: 4+4
- 8 heceli şiirlerde: 5+3
- 11 heceli şiirlerde: 4+4+3
- 11 heceli şiirlerde: 6+5
- 14 heceli şiirlerde: 7+7
Örnek
Girince gönlümün / aşk sarayına
Açınca kapıyı, / bak dört bir yana
Seyreyle kendini / dört bir tarafta
Aşkına boyanıp / döndüm ben sana
Yukarıdaki şiir 11 hece ölçüsüne göre yazılmış 6+5 durak kuralı uygulanmıştır.
Aruz Ölçüsü Nedir?
Aruz Ölçüsü: Dizelerdeki hecelerin açık ve kapalı olması, diğer bir tabirle kısa ve uzun olmasına aruz ölçüsü denir.
Açık (Kısa): Heceler ünlü ile bitiyorsa açıktır ve (•) ile gösterilir.
Kapalı (Uzun): Heceler ünsüzle veya uzun ünlüyle bitiyorsa kapalıdır ve (—) ile gösterilir. Her zaman son hece kapalı kabul edilir.
Arap edebiyatında doğan aruz ölçüsü, Türk edebiyatına İran edebiyatından geçmiştir. Aruz ölçüsü daha çok Tanzimat, Divan, Servetifünun ve Fecriati şiirinde kullanılmıştır. Cumhuriyet Dönemi’nde aruz ölçüsü çok az kullanılmıştır.
Örnek
Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik
Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik
— — • / • — — • / • — — • / • — —
mef’ûlü / mefâîlü / mefâîlü / feûlün
Serbest Ölçü Nedir?
Serbest Ölçü: Dizelerde hiçbir kurala bağlı kalınmayan ölçüye de serbest ölçü denir. Yani hecelerin açık yada kapalı olması veya hece sayılarının eşit olması gibi kurallara bağlı değildir. Serbest ölçü kullanılan şiirlerde ahenk sağlamak için vurgu, tonlama, aliterasyon ve asonans gibi unsurlarla kullanılır.
Örnek
Yaşamak şakaya gelmez,
büyük bir ciddiyetle yaşayacaksın
bir sincap gibi meselâ,
yani, yaşamanın dışında ve ötesinde hiçbir şey beklemeden,
yani, bütün işin gücün yaşamak olacak.
(…)