Aşık Tarzı Türk Halk Şiiri
Aşık Tarzı Halk Şiiri Nedir? : Anadolu’da 16. yüzyıldan itibaren kendine özgü biçim ve içeriği olan, âşık denen kişiler tarafından ortaya konan halk edebiyatı koluna aşık tarzı halk şiiri denir.
Türk edebiyatının bir parçası olan Âşık edebiyatı, İslamiyet’ten önceki sözlü edebiyatının devamı niteliğindedir. İlk başlarda aşık sözcüğü tasavvuf şairleri için kullanılırdı ancak zamanla din dışı konularda şiirler yazan şairler için de kullanılmaya başlanmıştır. Bu sayede İslamiyet’ten sonra âşık adını almıştır. İslamiyet’ten önce ise “ozan, baksı, kam, şaman” diye anılırdı.
Türk halk edebiyatında aşık olmak için belli aşamalardan geçmesi gerektiğine inanılır. Bu inanışa göre âşık, rüyasında gördüğü pirin sunduğu aşk badesini içip sevgilinin hayalini görerek şairlik gücünü kazanır. Bu aşk badesinin içindeki içeceğe “aşk dolusu, pirlik, erlik, aşk badesi” gibi isimler verilmiştir.
Âşık atışmalarında aşıklar yeteneklerini gösterirler. Atışma yapacak olan iki âşık karşı karşıya gelir ve aşıklardan birinin ayak (uyak, anahtar kelime) vermesiyle atışma başlar. Âşıklardan birinin bu ayağa uygun dörtlük söyleyemediği anda âşık yenilir. Aşık yenilince atışma sona erer.
Atışma Nedir?: Karşı karşıya gelen aşıklardan birinin orada bulunanlardan birine ayak (uyak, anahtar kelime) vermesiyle başlayan ve karşılıklı söylenen dörtlüklere atışma denir.
17. yüzyılda divan edebiyatı belli bir olgunluk düzeyine ulaşmış ve geniş halk kesimlerine hitap eder hale gelmiştir. Bu dönemden itibaren halk edebiyatı biçim ve içerik bakımından divan edebiyatından etkilenmeye başlamış, kimi âşıklar hecenin yanında aruzu da kullanmaya başlamışlardır. “Âşık Ömer, Kâtibî, Gevherî, Dertli, Bayburtlu Zihni” şiirlerinde hem heceyi hem de aruzu kullanmıştır. Böylece halk edebiyatında aruzla yazılan “divan, selis, kalenderi, semai, satranç, vezn-i aher” gibi nazım şekilleri kullanılmıştır.
Aşık Edebiyatı Nazım Şekilleri
Aşık edebiyatının nazım şekilleri dörde ayrılır. Bunlar;
- Koşma
- Semai
- Varsağı
- Destan
1. Koşma Nedir?: Halk edebiyatının en yaygın ve en sevilen türüdür. Koşma “yakıştırmak, isnat etmek” anlamına gelir. Genellikle 11’li hece ölçüsüyle yazılır, nazım birimi dörtlük, birim sayısı 3-5 arasındadır. Koşmaların kafiye düzeni (xaxa, bbba,ccca…) ya da (abab,cccb,dddb…) şeklindedir. Koşma divan edebiyatındaki gazele benzetilir. Bunun nedeni her iki nazım şeklinin de “aşk, sevgi, güzellik, doğa güzelliği” gibi konuları işlemesidir.
2. Semai Nedir?: Koşmadan sonra en çok kullanılan nazım şekli semaidir. Semai özel bir ezgiyle söylenir ve tüm yönleriyle koşmaya benzer. Aralarındaki temel fark semainin sekizli, koşmanın on birli hece ölçüsüyle yazılmasıdır. Semailerde ayrıca az sözle çok şey anlatmak esastır. Bu yüzden bu nazım şeklini yazmak kolay gözükse de aslında zordur.
3. Varsağı Nedir?: Kafiye düzeni bakımından koşmaya benzer. Varsağı nazım birimi dörtlüktür ve nazım birimi sayısı 3-5 arasındadır. Genellikle hecenin 8’li kalıbıyla söylenir. Bu yönüyle semaiye benzer, aralarındaki temel fark ezgileridir. Varsağıda yiğitçe bir söyleyiş göze çarpar. Şiire kahramanlık, yiğitlik, mertlik havası vermek için “aman hey, be hey, hey gidi!” gibi ünlemler kullanılır. Varsağı adını Doğu Anadolu’da yaşayan Varsak Türkmenlerinden almıştır.
4. Destan Nedir?: Âşık edebiyatı nazım şekillerinden biri de destandır. Nazım birimi dörtlüktür, birim sayısı birkaç ya da yüzlerce dörtlükten oluşabilir. Destanların kafiye örgüsü koşma gibidir, hecenin on birli kalıbıyla yazılır. Destanlar, toplumun hafızasına kazınmış olayları “kahramanlık, savaş, göç, doğal felaketler…” işler. Âşık edebiyatında çok farklı konularda da (esnaf destanı, yaş destanı, hayvan destanları, bekçi destanı) destanlar yazılmıştır.
Aşık Tarzı Türk Halk Şiiri İle İlgili Sorular
- Aşık tarzı türk halk şiiri nedir?
- Aşık tarzı türk halk şiiri özellikleri nelerdir?
- Atışma nedir?
- İslamiyet’ten önce aşıklara hangi isimler verilirdi?
- Aşık olmak için hangi aşamadan geçilmesi gerekir?
- Aşık tarzı türk halk şiiri nazım şekilleri nelerdir?
- Koşma nedir? Koşma nazım biçimi nedir?
- Semai nedir? Semai özellikleri ve nazım biçimi nedir?
- Varsağı nedir? Varsağı nazım birimi ve özellikleri nedir?
- Destan nedir? Destan özellikleri ve nazım birimi nedir?