Çekimli Fiil Nedir?
Fiillerin, belirli bir zaman yani kip ve kişi eki alarak kullanılmasıdır. Şahıs eki her zaman bulunmayabilir. İkinci tekil kişi emir kipi çekimi hariç bütün fiiller çekim eki alır. Bkz: Fiil Kipleri – Fiiller
Fiil Kök / Gövde + Kip + Kişi Eki
Aşağıda altı çizili verilen örnekler çekimli fiildir.
Örnek:
Ben bu sokaklarda bu dava için koşturdum.
Gecesini gündüzüne kattı, durmadan çalıştı.
Şahıs (Kişi) Ekleri
Şahıs ekleri, oluş ve kılışın kim veya kimler tarafından yapıldığını gösteren eklerdir. Varlık ve nesnelerin fiiller içinde gerçekleştirdikleri hareketlerin hangi şahsa ait olduğu ancak şahıs ekleriyle belli olmaktadır. Dilimizde teklik ve çokluk biçimleriyle altı türlü şahıs eki vardır:
| Teklik 1. Şahıs ekleri | -m, -sın | geldi-m | Çokluk 1. Şahıs ekleri | -k, -z | Gel-di-k, gel-ir-iz |
| Teklik 2. Şahıs ekleri | -n, -sın, -sin, -sun, -sün | gel-di-n, gel-miş-sin | Çokluk 2. Şahıs ekleri | -nız, -niz, -nuz, -nüz, -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz | Gel-di-niz |
| Teklik 3. Şahıs ekleri | Sadece emir kipinde -sın, -sin, -sun, -sün | gel-sin | Çokluk 3. Şahıs ekleri | i -lar, -ler | Gel-di-ler |
Bkz: Ek Fiil Nedir? Görevleri Nelerdir?
Fiillerde Olumsuzluk
Fiilleri olumsuz bir anlatıma sokabilmek için fiil kök veya gövdeleri ile fiil çekimi ekleri arasına “-ma, -me, -maz, -mez” olumsuzluk eki getirilir. Olumsuzluk ekinden sonra ünlü ile başlayan bir ek gelmişse, iki ünlü arasına bir kaynaştırıcı “-y” ünsüzü girer. Olumsuzluk ekinin çekim sırasında bir ses değişmesine uğradığı yerler de vardır. Ekin ünlüsü “-yor” ekindeki y’nin etkisi ile daralmaya uğrayarak “-mı, -mi” biçimine dönüşür.
Örnek:
Gidenler bir daha geri gelmesin, yüreğimi söküp vermesinler.
Öğretmenin verdiği kitapları okumuyorsun.
Fiilde Anlam (Zaman) Kayması
Bir fiil kipinin kendi anlamı dışında, başka bir kip yerine kullanılmasıdır. Şimdiki, geniş, gelecek zaman kiplerinde anlam kayması olabilir. Aşağıdaki örneklerde zaman kaymaları gösterilmiştir.
Örnek:
Turalı bir gün şehre gider. (“gitmiş” yerinde)
Acele etme, birazdan gideriz. (gelecek zaman yerinde)
O, bu iyilikleri hep yapıyor. (geniş zaman yerine: yapar)
Ama çok dikkatli olacaksın. (gereklilik kipi anlamda: olmalısın.)
Birleşik Çekimli (Zamanlı) Fiil
Çekimli fiiller, taşıdıkları kip sayısına göre basit kipli veya basit zamanlı fiiller ve birleşik kipli veya birleşik zamanlı fiiller olmak üzere başlıca iki gruba ayrılır.
Basit kipli fiiller, yapılarında şekil ve zaman kavramı taşıyan tek kip bulunan fiillerdir. Bunlar bildirme ve tasarlama kipleri bölümlerinde incelenmiştir.
Birleşik kipli fiiller, içinde birden fazla kip eki bulunan fiillerdir. Fiilin birden çok kip ve zaman bildirecek biçimde çekimlenmesiyle oluşur. Basit çekimli fiillere ek fiilin getirilmesiyle yapılır.
Birleşik çekimli fiiller üçe ayılır:
1. Hikâye Birleşik Çekimi (i, -di): Basit çekimli fiillere “di’li geçmiş zaman” kipi eki getirilerek yapılır.
Örnek: Sarhoş yiğit hem iki canavarla savaşmıştı.
2. Rivayet Birleşik Çekimi (i, -miş): Basit çekimli fiillere “miş’li geçmiş zaman” kipi eki getirilerek
yapılır.
Örnek: At ayağı çabuk (yel gibi), ozan dili çevik olurmuş.
3. Şart Birleşik Çekimi (i, -se): Basit çekimli fiillere “dilek-koşul” kipi eki getirilerek yapılır.
Örnek: Anamın yüzünü görmeden bu gelin odasına girersem.
Çekimli Fiiller Hakkında Sorular
- Çekimli fiil nedir? Örnekler veriniz.
- Fiillerde olumsuzluk eki nelerdir? Örnekler veriniz.
- Fiilde anlam kayması nedir? Örnekler veriniz.
- Birleşik çekimli fiil nedir? Örnekler veriniz.
- Birleşik zamanlı fiiller kaça ayrılır?