Fiil Çatısı Nedir?
Fiil Çatısı: Fiillerin cümle içinde nesne alıp almamalarına ya da fiillerin aldıkları özneye göre gösterdiği özelliğe çatı denir. Bir cümlenin yüklemi fiil değil ise çatı aranmaz.
Fiiller çatısı bakımından nesnesine göre çatılar ve öznesine göre çatılar olmak üzere ikiye ayrılır:
Nesnesine Göre Çatılar
- Geçişli Fiil
- Geçişsiz Fiil
- Oldurgan Fiil
- Ettirgen Fiil
Öznesine Göre Çatılar
- Etken Fiil
- Edilgen Fiil
- Dönüşlü Fiil
- İşteş Fiil
Ayrıca bkz: Yapısına Göre Fiiller Konu Anlatımı
Nesnesine Göre Fiiller
Nesnelerine göre fiiller geçişli fiiller, geçişsiz fiiller, oldugan fiiller ve ettirgen fiiller olmak üzere dörde ayrılır.
1. Geçişli Fiil
Cümlede nesne alabilen fiillerdir. Yükleme sorduğumuz “neyi, kimi, ne” sorularının cevabı cümlede nesne olur. Öyleyse fiilin nesne alıp almadığını fiile “neyi, kimi, ne” sorularından birini sorarak öğrenebiliriz.
Örnek:
Şiraz Şahı Süruri Şah ile bunun eğlencesi Yehud adlı Keşiş’in çocukları olmaz.
Keşiş bahçesinde bir güzel gördüm.
DİKKAT: Geçişli fiillerde cümlede her zaman nesne bulunmayabilir. Burada önemli olan fiilin nesne
olabiliyor olmasıdır.
2. Geçişsiz Fiil
Nesne alamayan fiillerdir. Bu fiiller “neyi, kimi ve ne” sorularına cevap vermez.
Örnek:
İkisi birer hırka giyip seyahate çıkarlar.
3. Oldurgan Fiil
Geçişsiz fiiller “-dır, -r, -t” ekleriyle geçişli duruma getirilir. Bu fiillere “oldurgan fiil” denir.
Örnek:
Aslı Kerem’e güldü (geçişsiz). Kerem Aslı’yı güldürdü. (geçişli)
4. Ettirgen Fiil
Ettirgen çatı, geçişli fiillerin geçişlilik derecesini artıran ve geçişli fiillere başkasına yaptırma anlamı veren çatıdır. Ekleri “-dır,-r,-t” dir.
Örnek:
Kerem manastırda türkü söylerken kız kendisini tanır ve manastırdan koğdurur.
Kerem manastırda türkü söylerken kız kendisini tanır ve manastırdan koğdurtur.
Konaktan kiliseye giden yolun etrafını kapattırır.
Öznesine Göre Fiiller
Öznesine göre fiiller etken fiil, edilgen fiil, dönüşlü fiil ve işteş fiil olmak üzere aldıkları öznenin türüne göre dörde ayrılır.
1. Etken Fiil
Etken fiilin yüklem olduğu cümlede özne, yüklemde bildirilen fiili doğrudan yapar. Aşağıdaki cümlelerde fiiller, özneler tarafından doğrudan yapıldığı için etkendir.
Örnek:
Bir sonuç alamayınca Kerem, Aslı’ya da aşk vermesi için, Tanrı’ya yalvarır.
Erzurum’da bir Rum kızı, Aslı’nın Kayseri’ye gittiğini Kerem’e haber verir.
2. Edilgen Fiil
Edilgen fiilin yüklem olduğu cümlede özne, yüklemde bildirilen fiilden etkilenen durumundadır. Edilgen fiil, “-n” ve “-l” ekiyle türetilir ve cümlede “başkası tarafından yapılma” anlamı vardır. Edilgen fiilin yüklem olduğu cümlede özne “sözde özne” olarak adlandırılır.
Örnek:
Namaz kılınır.
Yere güzel bir sofra serilir.
3. Dönüşlü Fiil
Dönüşlü fiilin yüklem olduğu cümlede özne, yüklemde bildirilen fiili doğrudan yapar; yaptığı bu işten yine kendisi etkilenir. Dönüşlü fiil, “-n” ve “-I” ekiyle türetilir. Dönüşlü fiilin yüklem olduğu cümlede “kendi kendine yapma” anlamı vardır.
Örnek:
Aslı Kerem için süslenir.
Kerem Aslı’yı elinden kaçırdığı için dövünür.
4. İşteş Fiil
Gerçekleşmesi için birden fazla öznenin gerektiği fiillerdir. Fiil ve gövdelerine “-ş” eki getirilerek yapılır. İşteş fiiller karşılıklı ve birlikte yapma anlamı verir.
Örnek:
Yolda bir Derviş’le karşılaşırlar.
Kerem Aslı’ya bu dünyada kavuşamayacağını düşünür.
Bir bucakta, gizli bir buluşma ayarladı.
Kerem ile Aslı kavuşamamanın verdiği hüzünle ağlaşır.
Ötüşen bülbüller bu sevdanın türküsünü söyler.
Üzerinde hüzünlü martılar uçuşuyordu.
Fiil Çatısı İle İlgili Sorular
Fiil çatısı konusunu öğrenip öğrenmediğiniz test etmek için aşağıdaki sorulara cevap vermeye çalışın.
- Fiil çatısı nedir?
- Nesnesine göre çatılar nelerdir?
- Nesnesine göre geçişli filler nedir, örnekler veriniz?
- Nesnesine göre geçişsiz filler nedir, örnekler veriniz?
- Öznesine göre fiil çatıları kaça ayrılır?
- Öznesine göre etken ve edilgen fiiller örnekler veriniz?