Fiil Kipleri
Fiil kipleri, fiillerde bir işi, durumu veya oluşu ortaya koyma biçimlerine kip denir. Kipler haber kipleri ve dilek kipleri olmak üzere ikiye ayrılır:
a. Haber (Bildirme) Kipleri
- Geniş Zaman
- Şimdiki Zaman
- Gelecek Zaman
- Di’li Geçmiş Zaman
- Miş’li Geçmiş Zaman
b. Dilek (Tasarlama) Kipleri
- İstek Kipi
- Dilek-Koşul Kipi
- Gereklilik Kipi
- Emir Kipi
Bkz: Fiil Nedir? Anlamına Göre Fiiller
Bkz: Çekimli Fiiller
Haber (Bildirme) Kipleri
Zaman anlamı taşıyan kiplerdir. Bu kiplerle çekimlenen fiillerin gerçekleşme zamanı bellidir.
1. Geniş Zaman
Ekler: (-r)
Geniş zaman kipi geçmişten geleceğe uzanan geniş bir zaman kesimindeki oluş ve kılışları içine
alır. Fiil kök ve gövdelerine “-r” ekinin getirilmesiyle yapılır. Ünsüzle biten, tek ve çok heceli kelimelerin
durumuna göre bu ek “-er, ar;-ır,-ir,-ur,-ür” biçimlerini alır.
Örnek: Şimdi buradan gelir, geçer, selam verir, gider.
Geniş zaman kipinin olumsuzu, birinci teklik ve çokluk şahıslarında “-ma” eki ile kurulur. İkinci, üçüncü
teklik ve çokluk şahıslarında ise “-maz,-mez” eki ile kurulur.
Örnek: Birisine söz verdiği zaman asla sözünden dönmezdi.
2. Şimdiki Zaman
Ekler: (-yor)
Fiilin söylendiği anda yapılmakta olduğunu bildirir. Fiilin yapılışı ile anlatım aynı anda gerçekleşmektedir. “-makta, -mekte“ ve ‘‘-mada, -mede” ekleri de cümleye şimdiki zaman anlamı katar. Olumsuzu -ma, -me eki ile yapılır.
Örnek:
Sinirlendiği zaman önünde kimse durmuyor.
Anlamıyorum konuştuğu dili.
Ödevlerimi yapmaktayım.
3. Gelecek Zaman
Ekler: (-ecek, -acak)
Fiilin gelecek zamanda yapılacağını bildirir. Anlatım önce, fiil sonra gerçekleşir.
Örnek:
Bütün herkes toplandıktan sonra hediyeleri vereceğim.
Artık söylediklerine kimse inanmayacak, anlattıklarını anlamayacak…
4. Di’li Geçmiş Zaman (Görülen / Bilinen Geçmiş Zaman)
Ekler: (-di, -dı, -du, -dü, -ti, -tı, -tu, -tü)
Fiilin söylenme anından önce yapıldığını bildirir. Anlatan kişinin, fiilin yapılışını gördüğünü ya da
bildiğini ifade eder. Olumsuzu “-ma, -me” eki ile yapılır.
Örnek:
Annesinin, anasının ellerini öptü.
Uzun zaman geçti ama hâlâ geriye dönmedi.
5. Miş’li Geçmiş Zaman (Öğrenilen / Duyulan Geçmiş Zaman)
Ekler: (-miş, -mış, -muş, -müş)
Fiilin söylenme anından önce yapıldığını bildirir. Anlatan kişinin, fiilin yapılışını başkasından duyduğunu, öğrendiğini ifade eder. Olumsuzu “-ma, -me” eki ile yapılır.
Örnek:
Yüreğimde yatan bütün sözleri söylemeye gelmişim.
Bütün bu güzelliklere henüz insan eli değmemiş.
Dilek (Tasarlama) Kipleri
Zaman anlamı taşımayan fiillerdir. Bu kiplerle çekimlenen fiiller, bir tasarı hâlinde olduğundan zaman kavramı taşımaz.
1. İstek Kipi (-e, -a)
Fiile istek, niyet, arzu kavramları veren bir tasarlama kipidir. Yapılan işin istendiğini veya o işe niyet edildiğini gösterir. Fiil kök ve gövdelerine “–a, -e” ekinin getirilmesiyle yapılır. Olumsuzu -ma,-me ekiyle yapılır.
Örnek:
Bütün istediklerini getireyim, sana kendimi göstereyim.
Bu gece otelde kalmayayım, hemen yola çıkayım.
2. Dilek-Koşul Kipi (-se, -sa)
Bir oluş ve kılışı “şart”a veya “dilek, istek ve niyet”e bağlayan bir tasarlama kipidir. Fiil kök ve gövdelerine –se,-sa eki getirilmesiyle yapılır. Olumsuzu “-ma,-me” ekiyle yapılır.
Örnek:
Kim içindeki duyguları bastırsa, egolarını öldürse beriye gelsin.
Bu günleri görmesem daha iyiydi.
3. Gereklilik Kipi (-meli, -malı)
Fiilin yapılmasının gerekli, zorunlu olduğunu ifade eder. Olumsuz “-ma, -me” ekiyle yapılır.
Örnek:
Baba bu sözü sen bana dememeliydin.
Yalnız görmeliyim nerde hekim, nerde ilâç.
4. Emir Kipi (-)
Emir kipi, yapılması istenen işi kesinliğe bağlayarak emir biçiminde ifade eden kiptir. Fiil kök veya
gövdesine getirilen kip eki aynı zamanda şahsı da karşıladığından, kipe ayrıca şahıs ekleri getirilmez. Bu
kip I. tekil ve çoğul kişilere yönelik kullanılmaz. Olumsuzu “-ma,-me” ekiyle yapılır.
Örnek:
Yoksa evdeki kıza razı olsun.
Tanrım, sen sağlığımızı bağışla, işimizi gücümüzü rast getir, namerde muhtaç etme!
| I. Tekil | – | I. Çoğul | – |
| II. Tekil | ol | II. Çoğul | olsun |
| III. Tekil | olsun | III. Çoğul | olsunlar |
Şahıs Ekleri
Şahıs ekleri, oluş ve kılışın kim veya kimler tarafından yapıldığını gösteren eklerdir. Varlık ve nesnelerin fiiller içinde gerçekleştirdikleri hareketlerin hangi şahsa ait olduğu ancak şahıs ekleriyle belli
olmaktadır. Dilimizde teklik ve çokluk biçimleriyle altı türlü şahıs eki vardır:
| Teklik 1. Şahıs ekleri | -m, -sın | geldi-m | Çokluk 1. Şahıs ekleri | -k, -z | Gel-di-k, gel-ir-iz |
| Teklik 2. Şahıs ekleri | -n, -sın, -sin, -sun, -sün | gel-di-n, gel-miş-sin | Çokluk 2. Şahıs ekleri | -nız, -niz, -nuz, -nüz, -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz | Gel-di-niz |
| Teklik 3. Şahıs ekleri | Sadece emir kipinde -sın, -sin, -sun, -sün | gel-sin | Çokluk 3. Şahıs ekleri | i -lar, -ler | Gel-di-ler |
Fiil Kipleri Hakkında Sorular
- Fiil kipleri nelerdir, kaça ayrılır?
- Haber kipleri nelerdir, kaça ayrılır?
- Dilek kipleri nelerdir, kaça ayrılır?
- Geniş zaman kipi nedir? Ekleri nelerdir? Örnekler veriniz.
- Şimdiki zaman kipi nedir? Ekleri nelerdir? Örnekler veriniz.
- Di’li geçmiş zaman kipi nedir? Ekleri nelerdir? Örnekler veriniz.
- Miş’li geçmiş zaman kipi nedir? Ekleri nelerdir? Örnekler veriniz.
- İstek kipi nedir? Ekleri nelerdir? Örnekler veriniz.
- Dilek-koşul kipi nedir? Ekleri nelerdir? Örnekler veriniz.
- Gereklilik kipi nedir? Ekleri nelerdir? Örnekler veriniz.
- Emir kipi nedir? Ekleri nelerdir? Örnekler veriniz.
- Şahıs ekleri nelerdir?