İslamiyet Etkisiyle Gelişen Türk Edebiyatı Özellikleri ve Eserleri

İslamiyetin Etkisiyle Gelişen Türk Edebiyatı

Göktürk Devleti yıkıldıktan sonra 8. yüzyılın ortalarına doğru Abbasilerle Çinliler Orta Asya üzerinde bir hâkimiyet kavgası içerisine girdiler. En sonunda 751 yılında Çinliler ile Müslüman Araplar arasında Talas Savaşı yapıldı. Bu savaşta Müslüman Arapların yanında yer alan Karluk Türkleri sayesinde Çinliler yenilgiye uğratıldı. Talas Savaşını kaybeden Çinliler Orta Asya üzerindeki hakimiyet iddiasından vazgeçtiler.

Türkler Talas Savaşı sonrasında Müslümanlığa geçmeye başladılar. Bu savaştan sonra Türkler İslamı yakında tanıma fırsatı buldu. İslamın etkisinde verilen ilk eserler Büyük Selçuklular, Karahanlılar ve Çağatay döneminde verildiği kabul edilir. 10. yüzyıl ile 13. yüzyıl arasında verilen eserler geçiş dönemi eserleri olarak kabul edilir. 10. yüzyılda Türkler Müslüman olmaya başladı ve 13. yüzyıl da divan edebiyatının başlangıcı olarak kabul edilir. Bu arada verilen eserler İslamiyet’in etkisi altında verilmiş eserlerdir ve geçiş dönemi ürünleri sayılır.

Geçiş Dönemi

İslamiyet’in etkisiyle gelişmekte olan Türk edebiyatı eserlerinde, İslamiyet’ten önceki Türk edebiyatında etkileri görülmektedir. 11. ve 13. yüzyıllar arasında yazılmış olan eserler, İslamiyet etkisi altında verilen ilk eserlerdir. İslamiyet etkisiyle gelişen Türk edebiyatının ilk eserleri ise Kutadgu Bilig, Atabetü’l Hakayık, Divanu Lügati’t-Türk ve Divan-ı Hikmet’tir.

Genellikle didaktik olan yani öğretici olan bu eserler Hakaniye lehçesi ile yazılmıştır. Yazılan bu eserlerin temel amacı ise İslamiyet’i yeni kabul etmiş olan Türklere İslamiyet’in bütün güzelliklerini ve erdemlerini öğretmektir. Türkçenin hakim olduğu eserlerde yer yer Arapça ve Farsçanın etkisi görülür. Geçiş dönemi eserlerinde aruzla hece, beyitle dörtlük iç içe yazılmıştır. Bu eserlerde İslamiyet öncesi dönemin kültürü ile İslam kültürü iç içedir.

İslamiyet Etkisiyle Gelişen Türk Edebiyatının Özellikleri

• İslamiyet’in derin etkisi eserlerde görülür.
• İslamiyet öncesi edebiyatın etkilerine de rastlanır.
• Eserlerin amacı Türklere İslamiyet’in güzelliklerini ve erdemlerini öğretmektir.
• Eserlerde hakim dil Türkçedir.
• Eserlerde Arapça ve Farsçanın etkisi görülür.
• Eserlerde aruzla hece, beyitle dörtlük iç içe yazılmıştır.
• Eserlerde İslamiyet öncesi kültür ile İslam kültürü iç içedir.
• İlahi aşk, tasavvuf, mesnevi, ahlak, dünya ve ahiret hayatı konularını işler.

İslamiyet Etkisiyle Gelişen Türk Edebiyatı Eserleri

İslam kültürünün etkisinde gelişen Türk edebiyatı eserleri Kutadgu Bilig, Atabetü’l Hakayık, Divanu Lügati’t-Türk ve Divan-ı Hikmet’tir.

1. Kutadgu Bilig
2. Atabetü’l Hakayık
3. Divanu Lügati’t-Türk
4. Divan-ı Hikmet

1. Kutadgu Bilig

Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır. Kut Türkçede saadet, devlet demektir. Kutadgu Bilig mutluluk bilgisi, saadet bilgisi, devlet olma bilgisi, devlet idaresi bilgisi gibi manalara gelmektedir. Kitap, gerek fert olarak gerek topluluk hâlinde yaşayan insanların iyi bir şekilde idare edilip dünyada ve ahirette mesut olabilmeleri için tutulması gereken yolları gösterir. Kutadgu Bilig’de işlenen asıl konu ideal insandır. Eserde ideal insanda bulunması gereken nitelikler ile insanın ve devletin karşılıklı vazifeleri üzerinde durulmuştur. Eser bu yönüyle bir siyasetnamedir. Türk edebiyatında aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk mesnevidir.

Kutadgu Bilig’de kahramanlar sembolik (alegorik) olarak bazı değerleri karşılar.

Kutadgu Bilig Özellikleri

• Hakaniye Türkçesi ile yazılmıştır.
• Toplumsal ve ferdi olarak yol gösterici bir kitaptır.
• İnsanların iyi idare edilip dünyada ve ahirette mutlu olmalarını amaçlar.
• İdeal insan asıl konusudur.
• İdeal insanın özellikleri anlatılır.
• İnsan ve devletin karşılıklı vazifelerini anlatır. Bu yönüyle siyasetnamedir.
• Türk edebiyatında aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk mesnevidir.

2. Atabetü’l Hakayık

Atabet’ül Hakayık, 12.yüzyılda din adamı, şair ve bilgin olan Edip Ahmet Yüknekî tarafından kaleme alınmıştır. Hakaniye Türkçesiyle yazılmış olan eserde, bilginin faydası, cehaletin zararları, cömertlik, cimrilik, iyi ve kötü huylar anlatılarak halka yararlı olmak amacı güdülmüştür. Dini-ahlaki, didaktik bir eserdir.

Atabet’ül Hakayık Özellikleri

• Hakaniye Türkçesiyle yazılmıştır.
• Bilginin faydası, cehaletin zararları, cömertlik, cimrilik, iyi ve kötü huylar anlatılmıştır.
• Halka faydalı olmak amacı güdülmüştür.
• Dini-ahlaki, didaktik bir eserdir.

3. Divanu Lügati’t-Türk

Kaşgarlı Mahmud’un yazmış olduğu muhteşem bir eserdir. Bu eser Türkçenin ilk sözlüğü ve dil bilgisi kitabıdır. Araplara Türkçe öğretmek ve Türk dilinin ne denli zengin bir dil olduğunu ortaya koymak amacıyla kaleme alınmıştır. Hazırlanışı ve içindekiler bakımından devrinin dili, edebiyatı, tarihi, coğrafyası ve sosyolojisi hakkında kıymetli bilgilerle zengin millî bir kültür hazinesidir.

Divanu Lügati’t-Türk, geniş alana yayılmış Türk boylarının kültürü ile ilgili pek çok unsura yer vermesi nedeniyle ilk Türk dünyası ansiklopedisi olarak da kabul edilir. Kaşgarlı Mahmut Yağma, Çiğil, Karluk gibi Türk boylarını gezerek sözlü edebiyat ürünlerini derlemiş ve eserinde işlemiştir.

Divanu Lügati’t-Türk İslamiyet öncesi edebî ürünlerinin (koşuk, sagu, sav, destan) günümüze ulaşmasını sağladığı için de çok büyük değere sahiptir. Türk şiirinin ilk örnekleri bu eserde görülür. Eserde lirik, pastoral şiirler, savaş ve kahramanlık şiirleri, destanlar ve ağıtlarla ilgili örnekler vardır.

Divanu Lügati’t-Türk, Türk edebiyatının ve folklorunun bir hazinesi olarak kabul edilmektedir. Dönemin halk kültürü, edebî anlayışı, coğrafyası ve tarihi bakımından eşsiz bilgileri sunar. Divanu Lügati’t-Türk’ün ele geçen tek nüshası 1917 yılında Diyarbakırlı Ali Emiri tarafından bir sahaftan satın alınarak bilim ve kültür dünyasına tanıtılmıştır.

Divanu Lügati’t-Türk Özellikleri

• Türkçenin ilk sözlüğü ve dil bilgisi kitabıdır.
• Amacı Araplara Türkçe öğretmek ve Türk dilinin zenginliğini tanıtmaktır.
• Zengin millî kültür kaynağıdır.
• Türk dünyası ansiklopedisi olarak da kabul edilir.
• İslamiyet öncesi edebî ürünlerinin (koşuk, sagu, sav, destan) günümüze ulaşmasını sağlamıştır.
• Türk şiirinin ilk örnekleri bu eserdedir.
• Dönemin halk kültürü, edebî anlayışı, coğrafyası ve tarihi hakkında bilgiler verir.

4. Divan-ı Hikmet

Ahmet Yesevi, Türk tasavvufunun kurucusu olan ilk mutasavvıftır. Yesevi’nin tasavvuf anlayışı yüzyıllarca Anadolu’da insanlara rehber olmuştur. Ahmet Yesevi, yaşamının sonuna kadar İslam tasavvufunun hizmetinde olmuş, Yeseviye tarikatını kurarak birçok öğrenci yetiştirmiştir. 13. yüzyıldaki büyük Moğol istilası yüzünden birçok öğrencisi Anadolu’ya gelmiş, böylece Yesevi tarikatı Anadolu’ya uzanmış, Anadolu insanı üzerinde etkili olmuştur. Bu tarikatlar Anadolu’nun Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında etkili olmuştur.

Ahmet Yesevi, hikmet adını verdiği şiirler yazmıştır. Bu şiirler dini-tasavvufi konulu şiirlerdir. Nazım birimi dörtlük olan bu şiirler, koşma şeklindedir ve hece ölçüsüyle yazılmıştır. Hikmetlerin bir kısmı da gazel nazım şekliyle ve aruz ölçüsüyle yazılmıştır. Ahmet Yesevi’nin canlı ve hareketli bir üslubu vardır. Bazı hikmetlerin samimi ve coşkun bir ifadeye sahip olduğu ve dini-tasavvufi Türk halk edebiyatının en güzel örneklerini teşkil ettiği unutulmamalıdır. Ahmet Yesevi, hikmetlerini “Divan-ı Hikmet” adlı eserde toplamıştır.

Divan-ı Hikmet Özellikleri

• Dini-tasavvufi konulu şiirlerin yazıldığı eserdir.
• Nazım birimi dörtlüktür.
• Şiirler koşma şeklindedir ve hece ölçüsüyle yazılmıştır.
• Gazel nazım şekliyle ve aruz ölçüsüyle yazılan şiirler de vardır.
• Türk halk edebiyatının en güzel örneklerini teşkil eder.

İslamiyet Etkisiyle Gelişen Türk Edebiyatı İle İlgili Sorular

Bu konuyu daha iyi anlamak için aşağıdaki sorulara cevap vermeyi deneyin.

1. İslamiyet etkisiyle gelişen Türk edebiyatının özellikleri nelerdir?
2. İslamiyet etkisinde gelişen Türk edebiyatı eserleri nelerdir?
3. Kutadgu Bilig nedir?
4. Kutadgu Bilig özellikleri nelerdir?
5. Kutadgu Bilig mesnevi mi?
6. Kutadgu Bilig hangi dilde yazılmıştır?
7. Kutadgu Bilig neden yazıldı, amacı nedir?
8. Atabetü’l Hakayık nedir?
9. Atabetü’l Hakayık özellikleri nelerdir?
10. Atabetü’l Hakayık konusu ve amacı nedir?
11. Divanı Lügatit Türk yazarı kimdir?
12. Divanı Lügatit Türk nedir?
13. Divanı Lügatit Türk özellikleri nelerdir?
14. Divanı Lügatit Türk konusu nedir?
15. Divanı Lügatit Türk amacı nedir?
16. Türkçenin ilk sözlüğü nedir? Hangi dönemde yazılmıştır?
17. Divanı Hikmet kimin eseridir?
18. Divanı Hikmet özellikleri nelerdir?
19. Divanı Hikmet konusu nedir?
20. Divanı Hikmet hangi dönemde yazılmıştır?