İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı Özellikleri, Dönemleri, Eserleri

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı

İslamiyet öncesi Türk edebiyatı, milattan önce başlayıp XI. yüzyıla kadar yani Türklerin İslamiyet’i kabul ettiği döneme kadar süren bir edebiyat dönemidir. İslamiyet öncesi Türk edebiyatı çok uzun süren bir dönemdir ve yazılı ve sözlü dönem olarak iki dönemde incelenir. İslamiyet öncesi Türk edebiyatının sözlü edebiyat dönemi, MS VIII. yüzyıla kadar olan bölümü yani Göktürkler’e ait anıtların ortaya konduğu dönemi kapsamaktadır.

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı Dönemleri

İslamiyet öncesi Türk edebiyatı iki dönem olarak incelenir. Bunlar;

1. Sözlü Edebiyat Dönemi
2. Yazılı Edebiyat Dönemi

Sözlü Edebiyat Dönemi

Sözlü Ürün Nedir?: Yazının bulunmasından önce insanların duygu ve düşüncelerini, beden dili ve müzikle ortaya koyduğu dil ürünlerine sözlü ürünler denir.

Türk edebiyatında da sözlü edebiyatın doğuşu tıpkı diğer milletlerde olduğu gibi dinsel temellere dayanır. Sözlü edebiyat ürünleri kuşaktan kuşağa aktarılarak yaşatılmıştır. Bu ürünler dinsel törenlerde üretilmeye başlanan ve henüz yazının bulunmadığı dönemlerde üretilmiştir. Sözlü edebiyatın anlatımında özellikle şiir çok önemli bir rol oynar. Bu dönemdeki önemli törenlerde saygın ve kutsal bir kişiliğe sahip olan ozanlar, kopuz çalarak koşuklar, yırlar (türkü) ve sagular söylemiştir. Sözlü edebiyat döneminde saf, katışıksız ve özgün bir Türkçe kullanılmıştır. Duygu ve düşüncelerin anlatımında akıcılık, içtenlik ve güçlü benzetme ögeleri vardır. Bu özellikler Türkçenin edebiyat yönünden gelişmiş ve işlenmiş bir dil olduğunu gösterir.

Sözlü Edebiyat Döneminin Özellikleri

• Temeli dinsel törenlere dayanır.
• Yazının bulunmadığı dönemlerde ortaya çıkmıştır.
• Kuşaktan kuşağa aktarılarak yaşatılmıştır.
• Saf, katışıksız ve özgün bir Türkçe kullanılmıştır.
• Akıcılık, içtenlik ve güçlü benzetme ögeleri vardır.
• Nazım birimi dörtlüktür.
• Hece ölçüsüyle yazılmıştır.
• Anonim özellikler taşır.

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatının Sözlü Ürünleri

Sagu: Bir kimsenin ölümünden sonra yapılan ve “Yuğ” adı verilen dinsel yas törenlerinde söylenen şiirlerdir.

Koşuk: “Sığır” adı verilen dinsel sürgün avları ile “şölen ya da toy” denilen dinsel ziyafetlerde söylenen şiirlerdir.

Destan: Bir ulusun hayatını yakından ilgilendiren savaş, göç, kıtlık gibi tarih ve toplum olaylarını anlatan uzun şiirlerdir.

Sav: Türklerin dünyaya bakışını, geleneklerini, inançlarını ortaya koyan kısa ve özlü sözlerdir.

Yazılı Edebiyat Dönemi

Türk edebiyatının bilinen ilk yazılı metinleri Orhun Anıtları’dır. Vezir Tonyukuk, Bilge Kağan ve kardeşi Kültigin adına dikilen bu yazıtlar, Türk tarihi açısından önemli eserlerdir. Günümüzden 13 asır önce oluşturulan bu yazıtlar, Türkçenin en eski yazılı metinleri olarak bilinmektedir. Anlatımının içtenliği, akıcılığı ve taşıdığı dil derinliği yönünden gelişmiş bir edebiyat ürünü olarak kabul edilmiştir. Bu yazıtlar Göktürk alfabesi ile yazılmıştır. 11. yüzyıla kadar olan bu süreçte Göktürk alfabesinin yanında Uygur alfabesi de kullanılarak farklı eserler verilmiştir.

Yazılı Edebiyat Dönemi Özellikleri

• Göktürkçe ve Uygurca dilleri kullanılarak ürünler verilmiştir.
• Hem hal dili hemde sanatlı söylev diliyle anlatımlar yapılmıştır.
• Dini ve toplumsal kuralları içeren ürünler verilmiştir.
• Bu ürünlerde bazı destan ve savlar da yer alır.
• Göktürkçe ile yazılan ürünler yabancı dillerin etkisinden uzak iken Uygurca ürünlerde yabancı dillerin etkisi vardır.
• Ürünler didaktik olup Türk milletinin tarihî, sosyal ve kültürel özelliklerini yansıtır.

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatının Yazılı Ürünleri

• Orhun Anıtları: Türklerin bilinen ilk alfabesidir ve Göktürkler tarafından olan Göktürk alfabesi ile yazılmıştır. Bu yazıtlarda Göktürklerin bağımsızlıkları için Çinlilerle olan mücadeleleri anlatılmaktadır. Ayrıca Türk ulusuna seslenerek birlik beraberlik içinde yaşamaları gerektiği öğütlenmiştir. Vezir Tonyukuk Yazıtı, Kültiğin Yazıtı ve Bilge Kağan Yazıtı en önemli yazıtlardır.

• Uygur Metinleri: Uygur alfabesi kullanılarak yazılmıştır. Bu yazıtlarda Budizm ve Maniheizm dininin ilkeleri anlatılmaktadır. En önemli iki eser ise Altun Yaruk (Işık) ve Sekiz Yükmek (Yığın)’dir.

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı İle İlgili Sorular

Konuyu öğrendiğinizi test etmek için aşağıdaki sorulara yanıt vermeye çalışın.

1. İslamiyet öncesi Türk edebiyatının özellikleri nelerdir?
2. İslamiyet öncesi Türk edebiyatı dönemleri nelerdir?
3. İslamiyet öncesi Türk edebiyatının sözlü ürünleri nelerdir?
4. İslamiyet öncesi Türk edebiyatı sözlü dönem özellikleri nelerdir?
5. İslamiyet öncesi Türk edebiyatının yazılı dönem özellikleri nelerdir?
6. İslamiyet öncesi Türk edebiyatı yazılı dönem ürünleri nelerdir?