Hücre zarından madde geçişi meydana gelirken maddenin taşınma şeklini belirleyen kriterlerden birisi de maddenin büyüklüğüdür. Küçük moleküllü maddelerin hücre zarından geçişinde aktif taşıma ve pasif taşıma söz konusudur. Pasif taşıma ise iki şekilde olur;
- Difüzyon
- Osmoz
Bir önceki yazımızda difüzyon konusunu açıklamıştık ve bu yazımızda da osmoz konusunu ele alacağız.
Ayrıca bkz: Difüzyon Nedir?
Osmoz Nedir?
Osmoz: Seçici geçirgen zardan suyun çok yoğun olduğu ortamdan az yoğun olduğu ortama geçişine osmoz denir. Osmoz aynı zamanda suyun difüzyonudur.
UYARI: Genel olarak ozmos olarak söylense de kelimenin doğru yazılışı osmoz şeklindedir.
Osmoz olayını bir örnek ile açıklamak gerekirse; aşağıdaki görselde a’da yer alan düzenekte başlangıçta Z bölmesinde bulunan sükrozun yoğunluğu, Y bölmesindeki sükrozun yoğunluğundan daha yüksektir. Sükroz büyük olduğu için seçici geçirgen zardan geçemez. Dolayısı ile b’deki görselde küçük olan su molekülleri Y bölümünde daha çok olduğu için Z bölmesine doğru geçer.
Osmotik Basınç – Osmoz Basıncı
Osmotik Basınç: Hücrede çözünmüş maddelerin yoğunluğuna bağlı olarak ortaya çıkan su alma isteğidir.
Eğer osmotik basınç fazla ise emme kuvveti oluşur. Dolayısı ile basıncın fazla olduğu yerden düşük olduğu yere doğru molekül geçişi olacaktır. Bu geçiş basınç dengelenene kadar yani osmotik basınç sıfır oluncaya kadar devam eder.
Osmotik Basıncı Etkileyen Faktörler
Su, her zaman osmotik basıncın düşük olduğu yerden yüksek olduğu yere doğru hareket eder.
Osmatik basıncın artmasını veya azalmasını etkileyen faktörler çözünen ve çözücü madde miktarıdır. Osmotik basınç, çözünen madde miktarı ile doğru orantılıdır ve çözücü madde miktarı ile ters orantılıdır.
- Çözünen madde miktarı
- Çözücü madde miktarı
Çözünen madde miktarı ne kadar fazla ise osmotik basınç da o kadar yüksek olur. Çözünen madde miktarı ne kadar az ise osmotik basınç da o kadar düşük olur.
Turgor Basıncı
Turgor Basıncı: Hücre zarına hücre içindeki su tarafından yapılan basınca turgor basıncı denir.
Turgor basıncı hayvan hücrelerinde hücre zarının parçalanmasına neden olur. Bitki hücrelerindeki hücre duvarı olmasaydı eğer turgor basıncı nedeniyle bitkilerin hücre zarı parçalanırdı.
Bitki hücrelerinde turgor basıncının etkisiyle gerçekleşen olaylara örnekler vermek gerekirse;
- Bitkilerin yapraklarındaki gözeneklerin (stoma) açılıp kapanması,
- Küstüm otunda yaprakların ve böcekçil bitkilerde kapanların hareketi,
- Otsu bitkilerde dikliğin sağlanması vb.
Bir bitki uzun bir süre susuz kalırsa yaprakları ve çiçekleri solar. Bunun nedeni de turgor basıncıdır.
Osmotik Basınç ve Turgor Basıncı Arasındaki İlişki
Osmotik basınç ile turgor basıncı arasında ters orantı vardır. Dolayısı ile osmotik basınç ile turgor basıncı arasındaki fark emme kuvvetini verir. Formülü de aşağıdaki gibidir;
Emme Kuvveti = Osmotik Basınç – Turgor Basıncı
Hücreler yoğunluk bakımından üç çeşit çözelti ortamında bulunur:
- İzotonik Ortam
- Hipertonik Ortam
- Hipotonik Ortam
Detaylı bilgi: İzotonik, Hipertonik ve Hipotonik Ortam
Osmoz, Osmoz Basıncı ve Turgor Basıncı Soruları
Bu konuda öğrendiklerimizi sorularla pekiştirelim. Aşağıdaki sorulara cevap verebiliyorsanız, konuyu anlamışsınız demektir.
1. Hücre zarından maddelerin geçişi hangi yöntemlerle olur?
2. Aktif taşıma ile maddelerin geçişi kaç şekilde olur?
3. Osmoz nedir? Kısaca tanımını yapınız.
4. Osmotik basınç nedir?
5. Emme kuvveti nedir?
6. Osmotik basıncı etkileyen faktörler nelerdir?
7. Turgor basıncı nedir? Kısaca açıklayınız.
8. Turgor basıncına örnekler veriniz.
9. Turgor basıncı bitkilerde ne işe yarar?
10. Osmotik basınç ile turgor basıncı arasındaki ilişki nasıldır?