Yapısına Göre Fiiller
Yapısına göre filler üçe ayrılır. Bunlar basit fiiller, türemiş fiiller ve birleşik fiillerdir.
- Basit Filler
- Türemiş Fiiller
- Birleşik Fiiller
Kısaca fiilin ne demek olduğunda da bahsetmek gerekirse; iş, oluş veya durum bildiren sözcüklere fiil denir. Ayrıca bkz: Fiil Nedir? Fiil Çeşitleri
1. Basit Fiiller
Basit Fiil Nedir? : Yapım eki almamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir.
Basit fiiller çoğunlukla tek hecelidir. Aynı zamanda çok heceliler de vardır. Fiil kökünden sonra bir tire işareti getirilerek ifade edilir.
Örnek: Aşağıda koyu yazılan kelimeler basit fiillere örnektir.
Böyle der, gözü yukarı bakardı,
Gözyaşı durmaz, sel gibi akardı.
2. Türemiş Fiiller
Türemiş Fiil Nedir?: İsim veya fiil kökleriyle yansımalardan, yapım ekleriyle türetilmiş fiillerdir.
Türemiş fiiller ikiye ayrılır:
a. İsim soylu kelimelerden türetilen fiiller
Örnek: Sabırla doğrulur insan.
b. Fiil kök ve gövdelerinden türetilen fiiller
Örnek: Sabır, ne işin var ise bitirir.
3. Birleşik Fiiller
Birleşik Fiil Nedir?: Birden fazla kelimeden oluşan fiillerdir. Birleşik fiili oluşturan kelimelerden biri veya her ikisi fiil
olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır.
Birleşik fiiller yapılışına göre ikiye ayrılır:
- Kurallı Birleşik Fiiller
- Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller
1. Kurallı Birleşik Fiiller
Kurallı bileşik fiiller, iki fiilin aralarına (a, e) ünlülerinden veya (ı, i, u, ü) ünlülerinden birini alacak şekilde birleşmesi ile oluşur. Kurallı birleşik fiiller adından da anlaşılacağı üzere tamamı bitişik yazılır. Fiiller arasındaki ünlü, ilk fiilin son hecesi ile büyük ünlü uyumuna uyar:
Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır. Bunlar;
a. Yeterlik Fiili
b. Tezlik Fiili
c. Sürerlik Fiili
d. Yaklaşma Fiili
a. Yeterlik Fiili: Fiil kök ve gövdelerine getirilen “-a, -e + bil-” yardımcı fiili ile yapılır. Bir işi yapmaya yeterlilik düzeyini belirtir. Yeterlik fiilinin olumlu biçimlerinde olduğu gibi olumsuz biçimlerinde de kip ekleri olumsuzluk ekinden sonra gelir. “-a, -e” zarf fiil ekinden sonra “-ma, -me” olumsuzluk eki getirilerek yapılır.
Örnek:
Bin defa söyleyebilseydim bu güzel sözü.
O buralardan kolay kolay ayrılamaz.
Canı sıkıldı ne yapacağını bilemedi
b. Tezlik Fiili: Fiillere “-ı, -i, -u, -ü + ver-” fiili getirilerek yapılır. Çabukluk anlamı katar. Tezlik fiilinin olumsuzu yardımcı fiil “ver-“den sonra “-ma, -me” olumsuzluk eki getirilerek yapılır.
Örnek:
Yunus sözün söyleyiverdi böylece.
Yarın sabah erkenden gelivereceğim.
Sen de ortalıkta dolaşan sözlere hemen inanıvermemelisin.
c. Sürerlik Fiili: Sürerlik fiili fil kök ve gövdelerine “-a, -e + kal-, gel-, dur-” yardımcı filleri getirilerek yapılır. Devamlılık anlamı bildirir. Süreklilik fiilinin olumsuz şekli yoktur.
Örnek:
Sen hele geledur, sonra bu hikmete bakakal öyle.
Günlerden bir gün batağı yırtıp çıkagelmiş.
d. Yaklaşma Fiili: Fiillere getirilen “-a, -e + yaz-” yardımcı fiili ile yapılır. Olumsuz şekli yoktur.
Örnek:
“Çeşmimden akan hun ile sagar dolayazdı
Mecliste geçen gece yine kan olayazdı” (Baki)
2. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller
Birleşik fiili oluşturan kelimelerden birinin veya tümünün anlam kaybetmesi ve kelimelerin anlamca kaynaşarak tamamen yeni ve farklı bir anlam kazanmaları sonucu oluşan birleşik fiillerdir. Bu birleşik fiillerin bir kısmı deyimleşmiştir.
Örnek:
Bu sözler çok hoşuma gitti.
Ağzını bıçak açmıyor.
Kalır sabırsız, çene çal içinde.
O parlak siyah gözler, onları bir daha elde edemeyecek miydi?
3. Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller
Tek başlarına da fiil olarak kullanılabilen, ama daha çok isim soylu kelimelerle ve asıl fiillerle birlikte birleşik fiil oluşturan fiillere yardımcı fiil denir.
Bu yardımcı fiiller “et-, ol-, bul-, kıl-, bulun-, buyur-, eyle-, yap-” yardımcı fiilleri ile yapılır. Bu fiiller kendinden önce gelen isimle birleşirken ses düşmesi veya türemesi olursa birleşik yazılır.
Örnek:
Sabredenin nasibi fazla olur.
Ulu sabırla yüce devlet buldu.
Beni buna mecbur kılamazsın.
Onayım der isen sabrı meslek et.
Zamanla alıştım, bu bakışlara aldırış etmedim.
Yapısına Göre Fiiller İle İlgili Sorular
- Yapısına göre fiiller kaça ayrılır?
- Basit fiil nedir? Basit fiil nasıl bulur? Basit fiil örnekleri veriniz?
- Türemiş fiil nedir? Türemiş fiil nasıl bulur? Türemiş fiil örnekleri veriniz?
- Birleşik fiil nedir? Birleşik fiil nasıl bulur? Birleşik fiil örnekleri veriniz?
- Birleşik fiiller kaça ayrılır?