Divan Şiiri Nazım Biçimleri – Beyitlerle Kurulanlar – Bentlerle Kurulanlar

Divan Edebiyatı Nazım Şekilleri

Divan şiiri nazım biçimleri, beyitlerle kurulan divan şiirleri ve bentlerle kurulan divan şiirleri olmak üzere iki bölümde incelenmektedir.

Nazım Birimi Beyit Olan Divan Şiirleri

Nazım Birimi Beyit Olan Divan Şiirleri 5 tanedir. Bunlar;

1. Gazel
2. Kaside
3. Mesnevi
4. Kıt’a
5. Müstezat

Gazel: Gazel, genellikle aşk, sevgili, doğa ve duygu temalarını işleyen bir nazım birimi beyit olan şiir türüdür. Her beyti kendi başına anlam taşır ve gazeller genellikle bir dizeden oluşur. Divan edebiyatının en popüler ve yaygın kullanılan türlerinden biridir.

Divan şiirinde aşk, kadın, şarap konularında yazılan lirik şiirlere gazel denir. Nazım birimi beyit, birim sayısı 5-15 arasındadır. Kafiye örgüsü (aa, ba,ca,da…) şeklindedir. Gazelin ilk beytine “matla” son beytine “makta”, en güzel beytine “beytül gazel” denir. Gazelin son beytinde şairin mahlası geçer. Aralarında konu birliği bulunan gazellere “yek ahenk”, her beyti aynı güzellikte olan gazellere “yek avaz” gazel denir. Mahlas genellikle makta beyitte (son beyitte) yer alır. Bazı gazellerde iç kafiyeye yer verilir. Dize ortaları uyaklı olan, ortadan ikiye bölünüp dörtlük yapılabilecek şekilde yazılan gazellere musammat gazel denir.

Kaside: Kasideler, genellikle övgü, methiye veya özlem temalarını işleyen nazım birimi beyit olan şiirlerdir. Uzun bir dizi beyitten oluşurlar ve özellikle devlet büyüklerine, liderlere veya koruyuculara övgüler sunmak için kullanılır. Nazım birimi beyit, birim sayısı 33-99 arasındadır. Aruz ölçüsüyle yazılır. Kafiye şeması gazel gibidir: aa- ba- ca- da-ea… Kasidenin ilk beytine “matla”, son beytine “makta”, en güzel beytine “beytü’l-kasîd”, şairin mahlasının geçtiği beyte “taç beyit” adı verilir.

Kasidenin bölümleri şunlardır:

Mesnevi: Mesnevi, hikayeleri ve öyküleri anlatmak için kullanılan bir nazım birimi beyit olan şiir türüdür. Mesnevilerde, genellikle manzum hikayeler, öğütler veya ahlaki dersler bulunur. Ünlü Türk şairi Mevlana’nın “Mesnevi” eseri, bu türün örneklerinden biridir. Divan şiirinde bugünkü roman ve öykünün yerini tutan türdür. Nazım birimi beyit, birim sayısı sınırsızdır. Her beyit kendi içinde uyaklıdır(aa, bb, cc, dd…) ve beyitler aruzun kısa kalıplarıyla yazılır. Bu nazım şeklinde aşk, savaş, kahramanlık, tasavvuf gibi konular işlenir.

Kıt’a: Kıt’a, genellikle kısa ve öz bir nazım birimi beyit olan şiirdir. Kıtalar, duygu, düşünce veya fikirleri ifade etmek için kullanılır. İki dizeden oluşurlar ve klasik Divan edebiyatında sıkça rastlanır. Kelime anlamı “parça bölük”tür. En az iki beyitten oluşur. Matla ve makta beyti olmayan gazel gibidir. İşlediği konular hayat görüşü, nükte, hikmet, yergi vb. dir. Kıt’alar mahlassız şiirlerdir.

Müstezat: Müstezat, birçok şairin aynı konu veya tema etrafında yazdığı şiirlerin toplandığı bir nazım birimi beyit olan şiir türüdür. Genellikle aynı temaya sahip farklı şairlerin eserlerini bir araya getiren müstezatlar, o tema veya konu hakkında çeşitli bakış açılarını sunar.Gazelden türetilen bir türdür. Müstezat, çoğalması istenilen, artmış anlamına gelir; bir edebiyat terimi olarak ise gazelden türemiş, her dizesine bir küçük dize eklenmiş, belli vezinlerde yazılmış Divan edebiyatı nazım biçiminin adıdır. Müstezat gazelin her dizesine kısa bir dize eklenmesiyle oluşur ancak bu kısa dizeler “ziyade” adını alır yani “dize” kabul edilmez.

Örnek:
“Bülbül yetişir bağrımı hûn etti figanın
Zabt eyle dehânın
Hançer gibi deldi yüreğimin tîg-i zebânın
Tesîr-i lisânın”

İzzet Molla

Nazım Birimi Bent Olan Divan Şiirleri

Nazım birimi bent olan divan şiirleri iki başlıkta incelenir.

Dörtlükten Oluşan Şiirler

a) Rubai: Rubai, dört beyitten oluşan ve sıklıkla dörtlük olarak adlandırılan bir nazım birimi beyit olan şiir türüdür. Her beyiti kendi başına anlam taşır ve bağımsız dört dizeden oluşur. Genellikle öğütler, hikayeler veya duygusal ifadeler için kullanılır. Divan edebiyatına İran edebiyatından geçmiş, tek dörtlükten oluşan nazım şeklidir. Uyak düzeni (aaxa) şeklindedir. Belli bir hayat görüşü, felsefi görüş, ölüm vb. konularda yazılır. Halk edebiyatındaki maniye benzer. Bu nazım şekli az sözle derin anlamları ifade etme becerisi ister. Bu türün şüphesiz en büyük şairi Ömer Hayyam’dır.

b) Tuyuğ: Tuyuğ, yedi beyitten oluşan bir nazım birimi beyit olan şiir türüdür. Özellikle övgü veya methiye amaçları için kullanılır ve genellikle devlet büyüklerine, liderlere veya koruyuculara sunulan özel şiirlerde rastlanır. Tuyuğun kelime anlamı “kapalı, gizli, imalı, cinaslı söz” demektir. Belli bir hayat görüşü, felsefi görüş, ölüm vb. konularda yazılır. Tuyuğ, Divan edebiyatına Türklerin kazandırdığı bir nazım şeklidir. Kaynağı halk edebiyatındaki manilerdir. Tek dörtlükten oluşan tuyuğun kafiye düzeni (aaxa) şeklindedir fakat kafiye düzeni (aaaa) olanlar da vardır. Tuyuğlar rubai ve maniden farklı olarak aruzun sadece “fâilâtün, fâilâtün, fâilün” vezniyle yazılır. Bu nazım şeklinin bir başka özelliği kafiyelerin cinaslı kelimelerden seçilmesidir. Türk edebiyatında ilk tuyuğlar Kadı Burhanettin ve Seyyid Nesimi tarafından yazılmıştır.

c) Murabba: Murabba, dört dizeden oluşan dört beyitten meydana gelen bir nazım birimi beyit olan şiir türüdür. Genellikle farklı konuları işlemek veya dört farklı bakış açısını sunmak amacıyla kullanılır. Dörtlüklerden oluşan nazım şeklidir. Bent sayısı 4-7 arasındadır. Kafiye düzeni (aaaa, bbba, ccca…) şeklindedir. Murabbalar övgü, yergi, dinî ve öğretici konularla manzum mektuplarda tercih edilen bir türdür. Türk edebiyatında Yahya Bey ve Hayretî bu türü en çok kullanan şairler olmuştur.

d) Şarkı: Şarkı, her beyiti kendi başına anlam taşıyan ve çoğunlukla aşk, sevgili veya tabiat temalarını işleyen bir nazım birimi beyit olan şiir türüdür. Şarkılar, genellikle birbiriyle uyumlu bir melodiyle bestelenecek şekilde yazılır ve söylenir. Divan şiirine Türklerin kazandırdığı bu nazım şekli bestelenmek için yazılmıştır. Şarkı halk edebiyatındaki türkü ve koşmadan esinlenerek oluşturulmuş nazım şeklidir. Dörtlüklerle yazılan bu nazım şeklinin bentlerle yazılan şekilleri de vardır. Bent sayısı 3 ile 5 arasında değişir. Bestelenmek için yazıldığından bent sayısı fazla değildir. Şarkıların konusu genellikle “aşk, sevgili, eğlence, içki” gibi din dışı konulardır. Şarkıda her bendin üçüncü mısrasına miyan (orta) ya da miyanhane; sonda tekrarlanan mısraya da nakarat denir. Şarkının kafiye düzeni (aaaA, bbbA…) şeklindedir. Bu türün şüphesiz en büyük şairi Lale Devri şairi Nedim’dir. Şeyh Galip, Enderunlu Fazıl, Leyla Hanım, Şeref Hanım bu türün gelişmesine katkıda bulunmuşlardır.

e) Terbi: Terbi, altı beyitten oluşan bir nazım birimi beyit olan şiir türüdür. Terbiler, genellikle ahlaki değerleri, öğütleri veya toplumsal konuları işlemek için kullanılır ve bir şairin düşünce ve öğütlerini ifade etmesine olanak sağlar. “Dörtleme, dörtlü duruma getirme” anlamına gelir. Bir gazelin beyitlerinin üzerine, başka bir şair tarafından, aynı ölçü ve uyakta ikişer dize eklenerek oluşturulan murabbalardır. Kafiye şeması (uyak düzeni) aaaa, bbba, ccca, ddda… şeklindedir.

Bentlerden Oluşan Musammatlar

a) Muhammes: Muhammes, Divan şiirinde beş mısralık bentlerden oluşan bir nazım şeklidir. Bu nazım şekli genellikle 4 ila 7 bent içerir. Muhammesler farklı konularda yazılabilirler.

b) Terkib-i Bent: Terkib-i bent, her bendinde genellikle 6 ile 10 beyit bulunan ve en az üç bentten oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Terkib-i bentlerde her bendin sonunda “terkiphane” olarak adlandırılan beyitler bulunur ve bu beyitler bentleri birbirine bağlar. Terkib-i bentlerde her bendin kafiyeli olduğu unutulmamalıdır, ve vasıta beyti olarak bilinen bu beyit, hem ait olduğu bendin kafiyeli beyitleriyle uyumlu hem de diğer bentler ve vasıta beyitleriyle uyumlu olmalıdır. Bu nazım şekli, toplumun sorunları, felsefi düşünceler, kâinatın sırları, insanın evrendeki konumu ve yaşamın çelişkileri gibi birçok konuda yazılır. Türk edebiyatında en ünlü Terkib-i Bent örneklerinden biri Bağdatlı Ruhi’nin manzumesidir. Bu terkip-i bent çokça övgü almış ve birçok şair tarafından nazireleri yazılmıştır.

c) Terci-i Bent: Terci kelimesi “tekrarlama, geri dönme” anlamına gelir. Terkib-i bent ile benzerlik gösteren bu nazım şeklinde, bent ya da hane sonlarındaki vasıta beyitleri mısra sonlarında aynen tekrar eder.

d) Tahmis: Tahmis, bir gazelin her beytinin başına başka bir şair tarafından aynı vezin ve uygun kafiye ile üçer dize eklenerek oluşturulan bir nazım şeklidir. Kelime anlamı “beşleme”dir.

e) Taştir: Taştir, bir gazelin her beytinin arasına aynı vezin ve kafiye düzenine sahip ek mısralar eklenerek oluşturulan bir nazım şeklidir. Divan edebiyatında pek yaygın olarak kullanılmamıştır.

Divan Şiiri Nazım Biçimleri Hakkında Sorular ve Cevaplar

Soru 1: Gazel nedir?

Soru 2: Kaside hangi konuları işlemek için kullanılır?

Soru 3: Mesnevi nedir ve ne tür konuları içerir?

Soru 4: Kıt’a neye işaret eder?

Soru 5: Müstezat nedir ve hangi amaçla kullanılır?

Soru 6: Rubai nedir ve nasıl bir yapıya sahiptir?

Soru 7: Tuyuğun özellikleri nelerdir?

Soru 8: Terbi nedir ve hangi konuları işler?

Soru 9: Tahmis ve taştir arasındaki fark nedir?

Soru 10: Hangi Divan Şiiri nazım biçimi kasidenin özgün bir özelliğini taşır?